Złamanie kończyny dolnej (kości udowej, piszczeli, strzałki, kości stopy) to uraz, który może zagrażać zdrowiu, a w szczególnych sytuacjach — życiu. O wyniku często decydują pierwsze minuty: szybkie rozpoznanie, właściwe unieruchomienie, kontrola krwawienia i bezpieczny transport. Poniżej znajdziesz uporządkowany, praktyczny opis postępowania „krok po kroku” — dla świadka zdarzenia, opiekuna, nauczyciela czy pracownika.
Rozpoznanie: kiedy myśleć o złamaniu
Podejrzewaj złamanie po urazie z mechanizmem skrętnym, upadku z wysokości, uderzeniu w kolano/podudzie, przygnieceniu lub wypadku komunikacyjnym. Typowe objawy to silny ból nasilający się przy ruchu, obrzęk i zniekształcenie kończyny, „chrupanie” przy dotyku, ograniczenie lub brak możliwości obciążenia nogi. Skóra może być sina lub napięta, a w złamaniu otwartym widać ranę z krwawieniem i czasem fragmenty kości. Zawsze sprawdź ukrwienie i unerwienie poniżej urazu: kolor i ciepłotę skóry, czucie palców, możliwość poruszenia palcami stopy oraz tętno na tętnicy grzbietowej stopy (jeśli potrafisz je wyczuć). Brak tętna, drętwienie lub bladość/sinica stopy to sygnały alarmowe.
Priorytety: bezpieczeństwo, krwotok, ból, unieruchomienie
Zacznij od oceny miejsca zdarzenia. Zabezpiecz siebie i poszkodowanego (ruch uliczny, maszyny, strefa sportu). Uspokój i unieruchom poszkodowanego w pozycji minimalizującej ból — zwykle leżenie na plecach lub boku z nogą podpartą. Jeśli krwawi, uciskaj ranę jałowym opatrunkiem; w złamaniu otwartym nie wpychaj kości z powrotem, zamiast tego tamuj krwawienie i osłaniaj ranę. Następnie przejdź do unieruchomienia i łagodzenia bólu poprzez stabilizację kończyny — już sama stabilizacja istotnie zmniejsza ból i ryzyko powikłań.
Wezwanie pomocy: kiedy dzwonić po ZRM (112/999)
Zadzwoń po zespół ratownictwa medycznego, gdy:
- uraz dotyczy kości udowej, kolana lub podudzia z istotnym zniekształceniem,
- występuje złamanie otwarte, masywne krwawienie, podejrzenie urazu wielonarządowego,
- stopa poniżej urazu jest zimna, sina, bez tętna lub pojawia się narastające drętwienie,
- poszkodowany nie może wstać/obciążyć kończyny, ból jest bardzo silny, występują objawy wstrząsu (bladość, zimny pot, osłabienie, niepokój, szybki oddech),
- to dziecko, osoba w podeszłym wieku, kobieta w ciąży, osoba z zaburzeniami krzepnięcia/na antykoagulantach.
Jeżeli uraz wydaje się izolowany i stabilny (np. podejrzenie pęknięcia stopy bez deformacji), możliwy jest transport do SOR/ortopedii własnym środkiem, ale wyłącznie po skutecznej stabilizacji i przy braku przeciwskazań powyżej.
Unieruchomienie — zasady ogólne
Celem jest stabilizacja dwóch sąsiednich stawów (powyżej i poniżej złamania), redukcja bólu, ochrona tkanek i naczyń. Nie nastawiaj kości i nie „prostuj na siłę”. Delikatna, osiowa korekcja bywa dopuszczalna tylko wtedy, gdy kończyna jest w niefizjologicznym zgięciu, skóra grozi pęknięciem, brak jest tętna w stopie lub nie da się założyć szyny — i tylko do momentu, aż ból wyraźnie wzrośnie; w pierwszej pomocy najbezpieczniej zrezygnować z nastawiania i skupić się na stabilizacji w zastanej pozycji.
Materiały i improwizacja
Profesjonalnie używa się szyn typu SAM (aluminiowo-piankowych), szyn próżniowych lub gotowych łusek udowych/podudziowych. W warunkach domowych sprawdzą się dwie proste, sztywne podpory (deska, kij od miotły, lekka aluminiowa listwa) i bandaże/taśmy. Miękkie podkłady (ręcznik, koc, bluza) chronią skórę i wypełniają wolne przestrzenie. But i skarpeta mogą pozostać, jeśli nie uciskają i nie blokują oceny krążenia; zdejmij but tylko wtedy, gdy stopa sinieje/narasta obrzęk lub trzeba odsłonić ranę.
Technika krok po kroku (podudzie/kostka/stopa)
- Ułóż nogę w najwygodniejszej dla poszkodowanego pozycji, piętę podeprzyj miękko.
- Zmierz i uformuj dwie podpory: boczną (od okolicy kolana do pięty) i przyśrodkową (od kolana do łuku stopy).
- Podłóż miękkie wyściółki przy kostkach i pod łydką.
- Przyłóż podpory i opasuj bandażami/taśmami: nad i pod złamaniem, w okolicy kostki i na śródstopiu. Nie zakładaj opasek bezpośrednio na miejsce największego bólu.
- Sprawdź ukrwienie i czucie palców stopy (kolor, ciepło, ruch, czucie).
- Uniesienie nogi kilka centymetrów (jeśli brak podejrzeń zwichnięcia kolana/udowego) i chłodzenie miejscowe przez tkaninę zmniejsza obrzęk.
Uraz uda/kości udowej
Złamanie kości udowej jest bolesne, może krwawić do przestrzeni tkanek nawet ponad litr. Najlepszym rozwiązaniem jest szyna próżniowa lub długie szyny po obu stronach kończyny od pachwiny po piętę, z dokładnym wypełnieniem przestrzeni i mocowaniem w rejonie miednicy, uda, kolana i kostki. Nie stosuj amatorskiej trakcji (wyciągu) — to domena zespołów ratownictwa. Każde podejrzenie złamania uda uzasadnia wezwanie ZRM.
Złamanie otwarte i krwotok
Osłoń ranę jałowym opatrunkiem, nie manipuluj odłamami. Gdy krwawienie jest masywne, uciskaj bezpośrednio. Jeżeli ucisk i opatrunek uciskowy są nieskuteczne, a krwawienie zagraża życiu, można rozważyć opaskę uciskową (stazę) na udzie powyżej rany — wymaga to jednak zdecydowania i znajomości techniki; zapisz godzinę założenia i nie zakrywaj opaski.
Ból, wstrząs i pozycjonowanie
Unieruchomienie znacząco zmniejsza ból. Kończynę okryj kocem; przy dużych urazach i objawach wstrząsu (bladość, zimne poty, szybkie tętno) ułóż poszkodowanego na plecach, nogi (nieurazową) możesz unieść na 10–15 cm, o ile nie nasila to bólu i nie ma przeciwwskazań urazowych. Kontroluj stan przytomności i oddech. Nie podawaj jedzenia ani picia do czasu kwalifikacji lekarskiej; farmakologiczne leczenie bólu pozostaw ratownikom/lekarzowi.
Kontrola po unieruchomieniu: perfuzja i czucie
Po każdym unieruchomieniu oraz po każdej zmianie pozycji oceń perfuzję dystalnie: kolor i temperatura skóry stopy, czucie opuszków palców, możliwość minimalnego poruszenia palcami, tętno (jeśli potrafisz wyczuć). Jeśli stopa staje się blada/sina/zimna, opatrunek jest zbyt ciasny — poluzuj mocowania i ponownie oceń.
Transport i przemieszczanie
Przemieszczaj poszkodowanego tylko wtedy, gdy miejsce jest niebezpieczne, trzeba skrócić czas dotarcia do pomocy lub gdy transport do pojazdu jest konieczny. Rób to w kilkuosobowej asyście, stabilizując segment powyżej i poniżej urazu. Ułóż nogę na poduszkach/kocu, by uniknąć kołysania. Do samochodu osobowego najwygodniej wchodzi się „na dwa razy”: najpierw pośladki, potem obrót z asekuracją i wsunięcie nóg podtrzymując piętę i podudzie.
Dzieci, seniorzy, ciąża — na co uważać
U dzieci kości częściej „uginają się” (złamania zielonej gałązki), a ból bywa myląco mały — traktuj każdy uraz z niechęcią do obciążania jako potencjalne złamanie. U seniorów i osób z osteoporozą niskoenergetyczne urazy (potknięcie) mogą kończyć się złamaniem szyjki kości udowej — typowa jest kończyna skrócona i ustawiona na zewnątrz, silny ból przy ruchu; nie próbuj prostować, wezwij ZRM. W ciąży preferuj ułożenie na lewym boku (odciążenie żyły głównej), chyba że mechanika urazu na to nie pozwala.
Powikłania, których nie wolno przeoczyć
- Ucisk naczyń/nerwów: narastająca sinica, oziębienie stopy, drętwienie, „mrówki”, brak tętna — pilna interwencja.
- Zespół ciasnoty przedziałów powięziowych: ból „nie do opanowania”, narastający mimo unieruchomienia, napięty „deskowaty” mięsień łydki, nasilony ból przy biernym zginaniu palców — traktuj jako nagły stan, wezwij ZRM.
- Wstrząs krwotoczny: szczególnie przy złamaniu uda i otwartych urazach.
- Infekcja rany w złamaniu otwartym: każdy taki uraz wymaga pilnej kontroli chirurgiczno-ortopedycznej i antybiotykoterapii.
Czego nie robić
Nie nastawiaj odłamów na siłę, nie próbuj „wskakiwać” na miejsce zwichniętego kolana czy kostki. Nie zdejmuj na siłę buta, jeśli może to nasilić ból/krwawienie i nie ma objawów niedokrwienia. Nie stosuj „gorących okładów”; chłodzenie wyłącznie przez materiał, maksymalnie 15–20 minut z przerwami, by nie wychłodzić tkanek. Nie podawaj alkoholu ani jedzenia — pacjent może wymagać znieczulenia/zabiegu.
Krótka sekwencja „do kieszeni” (checklista świadka)
- Zatrzymaj się i oceń bezpieczeństwo.
- Uspokój poszkodowanego, unieruchom go ogólnie, odsłoń i obejrzyj uraz.
- Zatrzymaj krwawienie (opatrunek uciskowy; przy masywnym — rozważ stazę na udzie).
- Wezwij pomoc (112/999), jeśli spełnione są kryteria alarmowe.
- Unieruchom dwa stawy (powyżej i poniżej) w zastanej pozycji, wypełnij przestrzenie, nie ściskaj nadmiernie.
- Sprawdź perfuzję i czucie palców stopy — przed i po unieruchomieniu.
- Monitoruj stan, chroń przed wychłodzeniem, nie podawaj jedzenia/picia.
- Przekaż poszkodowanego zespołowi medycznemu lub przetransportuj do SOR, jeśli to bezpieczne i uzasadnione.
Podsumowanie
W pierwszej pomocy przy złamaniu kończyny dolnej liczą się proste, konsekwentne działania: bezpieczeństwo, tamowanie krwotoku, stabilizacja w pozycji przeciwbólowej, kontrola ukrwienia i szybka organizacja transportu. Świadek zdarzenia nie „leczy złamania” — jego rolą jest ochrona tkanek i naczyń do czasu leczenia specjalistycznego. Dobrze wykonane unieruchomienie i czujność na sygnały alarmowe to realna różnica między niepowikłanym urazem a problemem, który zostawia trwały ślad. Jeśli chcesz, przygotuję wersję z ilustracjami krok-po-kroku oraz checklistą wyposażenia apteczki i szyn improwizowanych do wykorzystania na Twoich szkoleniach. Aby w sposób praktyczny nauczyć się i co najważniejsze przećwiczyć udzielanie pierwszej pomocy w złamaniach warto zapisać na porządny kurs pierwszej pomocy w trakcie którego są poruszane elementy związane z zaopatrywaniem urazów kostno stawowych.